۱۳۹۲ آبان ۸, چهارشنبه

شهری که همه چیز را می‌بلعد

چند شب قبل به محله‌ي کودکی‌هایم رفتم. خیابان فاطمی، نزدیک به سه راه کاج و هشت بهشت، خیابان ششم، بن‌بست بنفشه، برای همراهم با شوق توضیح دادم که اینجا فروشگاه صنعت نفت بود، آنجا فروشگاه اسباب‌بازی فروشی بود، اینجا زیرزمینی بود که در هنگام حملات هوایی اهل کوچه به آن پناه می‌بردند، آنجا خانه‌ای بود که بچه‌های کوچه در تابستانها در آن جمع می‌شدند تا بازیهای فکری و تابستانی را تجربه کنند. آن اوایل که طرح ترافیک اجرا می‌شد، سر خیابان را زنجیر می‌بستند تا اتومبیلها وارد طرح نشوند. هر گوشه خاطره‌ای بود، با حس زیبایی از حضور در جایی آشنا، که زمانی خانه نام داشت. کوچه خیلی کوچکتر از قدیمها به نظر می‌رسید، اما تنها دوتا از ساختمانها تخریب و دوباره‌سازی شده بودند. دلم می‌خواست زنگ خانه را بزنم، بگویم می‌خواهم بروم حیاط را ببینم. به نظرم عملی نبود. منصرف شدم. محله خیلی تغییر نکرده. بانک ملی به بانک دیگری تبدیل شده و بقالی محله به اکوکافه تبدیل شده. اما اسکلت محله همان است که بود. دوستش داشتم. مثل هر بار دیگری که به آن سر زده بودم دوستش داشتم.
اما دفعه‌ی پیش که ایران بودم به آخرین محله‌ای که زندگی می‌کردیم نرفته بودم. دیشب گفتیم در حال گردش و تجدید خاطرات سری بزنیم به آن منطقه. مسیر قدیمی را هم انتخاب کردم، مدرس، صدر، نوبنیاد، لشکرک، بلوار اوشان، شهرک. از وقتی به بزرگراه صدر وارد شدیم، با دیدن بزرگراه طبقاتی که تا خود مدرس رسیده بود شگفت‌زده شدم. نمی‌دانستم کل بزرگراه قرار بوده طبقاتی بشود. فضای هول‌انگیزی بود، تمام راه رد شدن از زیر سایه‌ی یک پل عظیم تاریک، که حتی از روی پل‌های عابر پیاده عبور می‌کرد، پیچ می‌خورد، و مثل اژدهای سیاهرنگی هرجا که می‌رفتیم حضور داشت. نه تنها منظره‌ی ورود به بزرگراه و آن پیچ معروف ابتدای صدر دیگر معنی نداشت، حضور پایه‌های عظیم پل اذیتم می‌کرد نمی‌توانستم جایی را ببینم. تنها به پلی نگاه می‌کردم که از روی پلهای دیگر می‌گذشت و حضور سنگینش همه‌ی راه حس می‌شد.
خروجی نوبنیاد را گم کردیم، کمی سرگردان شدیم، به جاهایی رسیدیم که من به عنوان بیابان به خاطر داشتم، و حالا شهر شده بود. بیست سال پیش یادم هست که می‌گفتند بساز و بفروشی کاسبی پر رونقی‌ست. دیشب این مطلب به من اثبات شد. آنقدر خانه ساخته شده و مردم در آنها ساکن شده‌اند که دیگر نمی‌دانم جایی برای ساختن مانده یا نه.
وقتی راه را پیدا کردیم به طرف بیمارستان ارتش رفتیم. آنجا هم یکبار دیگر از مسیر خارج شدیم، و به طرف بیمارستان محک رفتیم و بام دیگری از تهران را پیدا کردیم، جایی که از آنجا برج میلاد تنها به اندازه‌ی یک میخ کوچک دیده می‌شد. ساخته شدن این مناطق، و تمام مناطق دیگر شمال بزرگراه صدر و صیاد، مرا می‌ترساند. 
بازهم چرخی زدیم و منظره تماشا کردیم و برگشتیم تا بالاخره شهرک را پیدا کنیم، شهرکی که از دوازده سال پیش که ترکش کردم تنها درختهایش پر و بلند شده بودند و هیچ تغییر دیگری نکرده بود. دلم برای شهرک تنگ نشده بود. تنها کنجکاو بودم ببینم به کجا رسیده. دور زدیم تا به دارآباد برویم و بخش دیگری از خاطرات را زنده کنیم، خاطره‌ی دستگیر شدنها و ممنوع شدنها از رفتن به کوه!
چند شب پیش، در غرب تهران تجربه‌ی نامطلوبی داشتم. اول اینکه در خیابان دعوا دیدم و از دیدن دو جوان درگیر و مردمی که تماشا می‌کردند احساس بدی پیدا کردم. دوم اینکه راننده‌ی تاکسی، بخاطر مسافر دیگری که می‌خواست دربست برود من را که در ایستگاه سوار شده بودم پیاده کرد و طلبکار هم بود. و بعد وقتی انتظار دوستم را می‌کشیدم که با اتومبیلش به دنبالم بیاید، با اینکه در جای شلوغ و دور از دسترس اتومبیلهای گذری ایستاده بودم، شاهد دور زدن و دنده عقب گرفتن اتومبیلهایی بودم که به زحمت خودشان را جلوی پایم می‌رساندند تا سوارم کنند یا با دست انداختنم بخندند و مسخره‌بازی دربیاورند. وقتی تعدادشان زیاد شد، و وقتی یکی از جوانها پیاده شد و به طرفم آمد، احساس خطر کردم. احساس کردم در شهری هستم که آنقدر بزرگ شده که در آن امنیت وجود ندارد. آدم ترسویی نیستم، اما به فکر افتادم که چرا در شهر به این بزرگی، یک زن نمی‌تواند به حال خودش باشد و احساس امنیت کند. هیچ اتومبیل پلیس و یا نیروی انتظامی‌ای در مدتی که منتظر بودم، از این میدان شلوغ شهر عبور نکرد. چرا؟
دیشب از بالای بیمارستان محک به تماشای شهری نشستم که دارد بدون توقف رشد می‌کند و همه چیز را می‌بلعد. شهری که باغهای دزاشیب و بیابانهای لشکرک را خورده، روی بزرگراه صدر چمبره زده و دل زمین را سوراخ کرده تا تونل توحید را بسازد. شهری که از رشد بی‌رویه‌اش می‌ترسم. نمی‌توانم به محله‌ی کودکی و بازار بزرگ تهران دل خوش کنم و سیاهی‌های شهر را نبینم. نمی‌توانم چشمم را به اتومبیلها که بدون توجه به اطراف با سرعت عبور می‌کنند ببندم. نمی‌توانم شهری محدود و پر ادعا را ببینم که فضای امنی برای تفریحات شبانه باقی نگذاشته، خانواده‌ها را به خانه‌هایشان فراری داده، و باعث شده جوانهای بی‌تفریح و بی‌هدف در خیابان ول بچرخند و جلوی زن و دختر مردم را بگیرند تا لودگی کنند و خوش بگذرانند.
چند شب پیش، روی سکوهای جلوی تئاتر شهر نشسته بودیم و چای می‌خوردیم، نگهبان آمد و گفت «پارک تعطیله، برین سر خونه زندگی‌تون». از شهری که حتی نمی‌شود در آرامش دیر وقتش نیم ساعت روی نیمکت نشست و چای خورد چه انتظاری می‌رود؟ شهری که در مرز انفجار جمعیت قرار دارد، جمعیت مهاجرانی که نسبت به آن تعلق خاطر ندارند، به اجبار  یا به امید رویاهای طلایی راهی آن شده‌اند، شهری که در آن دیگر کسی کسی را نمی‌شناسد، یا با ترس به امنیت خانه‌اش پناه می‌برد و یا تصور می‌کند می‌تواند هر کاری که می‌خواهد انجام بدهد و نباید جوابگو باشد.
این تهران است. شهری که روزهای خوب و بد زندگی ما را دیده، شهری که خوب نگهش نداشته‌ایم، شهری که با چند ساختمان لوکس در شمال آن بزکش کرده‌ایم، به دو سه کافه و سالن تئاترش دل خوش کرده‌ایم و به جذامی که در زیر این پوسته رشد می‌کند بی‌تفاوت مانده‌ایم.
کی به داد تهرانمان برسیم؟ 

۱۳۹۲ آبان ۵, یکشنبه

۱۳۹۲ آبان ۴, شنبه

چرا کتابخانه‌ی ملی را دوست ندارم


کارت کتابخانه‌ی ملی‌ام صادر شد، اما هیچ میلی به رفتن به آن فضا ندارم. از جایی که همه‌ی کتابها در دسترسم نباشند و باید اسمشان را پیدا کنم، تقاضا کنم، تایید شود، بعد بیست دقیقه بنشینم تا ببینم اصلا کتابی که می‌خواستم بوده یا نه خوشم نمی‌آید. همیشه کتابها در دسترسم بوده‌اند، می‌رفتم کتابخانه‌های مجهز و بزرگ که محیطشان آرامش داشت نه تنش. از اصرار شدید بر پوشیدن مقنعه (که از سالهای دور دبیرستان دیگر تکرار نشده بود) تا فضای به شدت خط‌کشی شده‌، خواهران اینطرف برادران آنطرف (حتی توی رستوران و چایخانه‌اش) آزار دهنده است، آنهم برای جایی که قشر فرهیخته در آن رفت و آمد دارند، افرادی که بایدمحصل یا فارغ‌التحصیل مقطع ارشد و بالاتر باشند، یعنی حداقل بیست و دو سال از عمرشان گذشته و دیگر عقلشان می‌رسد. این طرز برخورد به نظرم ناپسند و توهین‌آمیز است.

باران و خاطره

هوای تهران ابری‌ست. منتظرم باران ببارد و سیاهی‌ها را از هوا بشوید. تهران بشود همان شهر دوست داشتنی با مردم آرام و خوش‌اخلاق و دوست داشتنی.
تصویر باران تهران برایم کوچه‌های قدیمی‌ست، مثل آنها که در خیابان خوش جا خوش کرده‌اند.
بارانی که سر و صدای شهر را خفه کرده، و در صدای جاری شدن آب در ناودان‌ها خلاصه کرده.
کسی سرش را پایین گرفته تا باران توی صورتش نخورد در پیاده‌روی باریک با موزاییکهای خط دار خیس قدم برمی‌دارد، به من که می‌رسد سر بلند می‌کند، و در حالی که از کنارم عبور می‌کند از پشت عینکش که خیس شده به من لبخند می‌زند، و من متقابلا به او لبخند می‌زنم.
سر خیابان سوار تاکسی پیرمرد تمیزی می‌شوم که شعری از خیام را با خط نستعلیق نوشته و به داشبورد پیکان نارنجی‌اش چسبانده. 
پیرمرد به آسمان نگاه می‌کند و می‌گوید خداراشکر که دارد باران می‌بارد، شهر دارد نفس می‌کشد.


۱۳۹۲ مهر ۲۸, یکشنبه

و پل ورسک هم حضور عاشقانه‌مان را به خاطر سپرد...

آرزویی دیگر بود. اینکه در سوادکوه مازندران پیاده‌روی کنم. اینکه تا آلاشت سوار اتومبیل شکارچی‌ها به داستانهایشان گوش بدهم. اینکه در ورسک پیاده شوم و به دیدن پل بروم. تمام اینها برآورده شد، در پی تصمیمی ناگهانی و حرکتی اتفاقی، در حالی که نمی‌دانستیم به کدام سمت خواهیم رفت. اتوبوسی جلویمان توقف کرد. پرسیدیم به کجا می‌رود. سوار شدیم و رفتیم ...

۱۳۹۲ مهر ۱۶, سه‌شنبه

منظر فرهنگی بم



 باروهای بخش سوم (حاکم نشین) از سمت غرب (خیابان لطفعلی‌خان زند) مهر ماه ۱۳۹۲
 تصویر بم برای اکثر مردم مطابق با تصویر ارگ قدیم است. برخی تصویرهای تبلیغاتی ارگ زیبا و یا خاطرات سفر خود پیش از زلزله‌ی سال ۱۳۸۲ را به خاطر دارند و بسیاری تصویر ذهنی‌شان ویرانه‌های ارگ در نخستین روزهای پس از زلزله است. این تصویر به قدری تکان دهنده بود که در ذهن‌ها حک شد، و تصور اینکه هنوز چیزی از ارگ باقی مانده برای بسیاری مشکل است. در این میان، عده‌ای هم هستند که بر اساس وعده‌های بعضی مسئولین ویا خواسته‌ی قلبی خود، می‌خواهند ارگ را مثل روز اول آن ببینند.
ارگ بم وجود دارد. نه آن ویرانه‌ی حک شده در ذهن مردم است و نه آن تصویر کامل بدون نقص قبل از زلزله. چیزی‌ست ما بین این دو تصویر. در میان بناهای تخریب شده تک و توک بناهایی هستند که دوباره ساخته شده‌اند (مسجد پیامبر) و یا در حال مرمت هستند (بازار و خانه‌ی سیستانی). برخی برج و باروها مرمت شده‌اند، دردیواره‌ی آنها پنجره‌هایی برای نشان دادن بافت قدیمی‌تر ساخته شده‌اند. بخشهایی از باروها ساخته نخواهند شد. این به علت رونمایی شدن از بافت باستانی‌ بر اثر زلزله است، که اگرچه در نظر گردشگران زشت و ویرانه جلوه می‌کند، ولی از نظر باستانشناسها بسیار اهمیت دارد و قدمت ارگ را به دوره‌ی هخامنشیان و قبل از آن می‌رساند. اما بخشی که انتظار بیننده‌ها را به هیچ وجه برآورده نمی‌کند، ویرانه‌های بخش حاکم‌نشین هستند. این بخش که در پس دیوار سوم قلعه قرار دارد، در منطقه‌ی مرتفعی که روی صخره قرار گرفته و عنصر اصلی منظره‌ی ارگ بم پیش از زلزله محسوب می‌شد. بخش اصلی حاکم‌نشین به دلیل سست بودن زمین و امکان فروریختن ایمنی لازم برای ورود گردشگرها را ندارد و بر روی بازدیدکنندگان بسته است. مرمت این بخش چند سالی به طول خواهد انجامید و شاید هرگز به روی گردشگرها باز نشود.
یکی از مهم‌ترین مسائلی که در بحث میراث در ایران با آن مشکل داریم تعریف stakeholder است. این عبارت توسط دکتر فرزین فردانش به دست‌اندرکاران ترجمه شده در حالی که من معتقدم متولی معنی لغوی بهتری خواهد بود. stakeholder به کسانی گفته می‌شود که صاحبان یک میراث هستند و در مقابل آن مسئولیت دارند. به عنوان مثال وقتی درباره‌ی منظر فرهنگی بم صحبت می‌کنیم متولیان این میراث جهانی شامل دولت مرکزی، منطقه‌ای و محلی و همچنین کمیته‌ی میراث جهانی یونسکو می‌شود. قسمت دیگر این متولیان را مردم ساکن منطقه تشکیل می‌دهند. علاوه بر این، گردشگرهایی که به دیدن این مکان می‌آیند نیز جزو متولیان محسوب می‌شوند. بنابراین تمام این گروهها در حفظ این میراث مسئول هستند و در عین حال باید به خواسته‌های آنها توجه بشود. در این بین، مهم‌ترین مسئله ایجاد ارتباط بین این گروههای مختلف است. بنابراین نه تنها باید خواسته‌ها و قوانین وضع شده توسط سازمان میراث، شهرداری، فرمانداری، سازمان آب، جهاد کشاورزی، سازمان محیط زیست، یونسکو، ایکوموس و غیره اجرا شوند، باید به خواسته‌ها و نیازهای مردم محلی توجه نمود، و حفظ یک مکان را به رفاه مردمش ترجیح نداد. مثلا بعد از زلزله‌ی بم، یونسکو توصیه کرد که ساختمانهای بم به همان روش سنتی و شکل خانه‌های خشتی، اما از طریق اصولی ساخته شوند، اما با توجه به طولانی بودن پروسه‌ی ساخت بناهای خشتی، و اثر روانی تلفات زلزله در مناطق بافت خشتی، انجام چنین کاری غیر ممکن به نظر می‌رسد، بنابراین مسئولین در چنین مواقعی باید در تماس مستقیم با مردم باشند و از خواسته‌های آنها باخبر شوند و راه حل مناسبی برای این مسئله پیدا کنند. همچنین باید به امکانات برای گردشگران نیز توجه نمود. بر طبق گفته‌های مسئول دفتر میراث جهانی در بم، مسئولیت ارتباط بین این بخشها به عهده‌ی کارگروهی ست که بخش ارتباط مردمی آن از طریق شورای شهر بم تامین می‌شود، اما اینکه آیا این کارگروه در ایجاد ارتباط موفق بوده یا نه جای بررسی دارد. البته تصور نکنید که این قبیل مشکلات مشکل تنها در این ایران وجود دارد. مسئله‌ی ایجاد ارتباط درست بین متولیان میراث جهانی چالش بزرگ کمیته و یونسکوست، و در واقع تا سال ۲۰۰۰ میلادی آنقدرها به آن توجه نمی‌شد. 
درباره‌ی منظر فرهنگی بم ( که بسیار گسترده‌تر از ارگ قدیم بم است، و شامل نخلستانها، قناتها و فرهنگ منطقه می‌شود) مطالب مفصل‌تری خواهم نوشت، در حال حاضر تاکیدم روی احیاء بخش گردشگری بم خواهد بود، و البته درباره‌ی ثبت جهانی و برنامه‌ی مدیریت بحران منطقه توضیحات خواهم داد. اما بخشی که خودم در نظر دارم روی آن تمرکز کنم میراث ناملموس منطقه‌ی بم است و امیدوارم در این مدت که در ایران هستم بتوانم کاری از پیش ببرم.

‎بخش عامه نشین مهرماه ۱۳۹۲
ساختمانهای مرمت شده: اگر تصویر را به شکل ساعت در نظر بگیرید ساعت سه مسجد پیامبر را نشان می‌دهد که دو بادگیر کوچک دارد. ساعت نه خانه‌ی سیستانی با دو درخت نخل در حیاط که همچنان در حال مرمت است و ساعت ده بازار ارگ که بخشهایی از آن مرمت شده. پشت این قسمت، شهر بم درسایه‌ی نخلستانهایش پنهان شده.
 

۱۳۹۲ مهر ۱۴, یکشنبه

بم

ماهان

 

کلاس درس: حریم پیرامونی

از آنجاییکه هر دم از این باغ بری می‌رسد...
کاخ گلستان احتمالا در فهرست میراث جهانی در خطر قرار خواهد گرفت.
لازم دیدم کمی درباره‌ی حریم مرکزی و حریم پیرامونی مناطق ثبت شده توضیح بدم. حریم مرکزی یا حریم اصلی یا Boundary به محدوده‌ی اصلی منطقه‌ي ثبت شده می‌گن که بر طبق قوانین کمیته میراث جهانی، هیچ دخل و تصرفی حتی در حد مرمت نباید بدون اطلاع کمیته میراث جهانی صورت بگیره. حریم پیرامونی یا Buffer Zone معمولا به منطقه‌ی بزرگتری در اطراف محل ثبت شده گفته می‌شه که مسئولیت محافظت از اون به عهده‌ی دولته، و با تصویب و اجرای قوانین، تغییرات در این منطقه رو کنترل می‌کنه. این البته تنها یک محدوده‌ي کشیده شده روی نقشه نیست، و یکی از بخشهاش چشم‌انداز محل ثبت شده ست. طوری که ساختمونها یا سازه‌های تازه ساخته شده چشم‌انداز محل ثبت شده رو خدشه دار نکنند.این می‌تونه ساخته شدن یک بنا در داخل حریم پیرامونی باشه، مثل پلی که در شهر درسدن ساخته شد و باعث شد این شهر از فهرست میراث جهانی خارج بشه، یا در ارتفاع قابل دید باشه، مثل ساختمون جهان‌نما در اصفهان که کمیته‌ی میراث اعلام کرد باید از ارتفاعش کم بشه تا چشم‌انداز میدون نقش جهان رو خراب نکنه. یا در مورد بم، ارتفاع ساختمونها باید به اندازه‌ای باشه که منظره‌ی نخلستانها که بخش بزرگی از منظر فرهنگی بم رو تشکیل می‌دن رو تحت تاثیر قرار نده.
تعاریف و توضیحات بیشتر درباره‌ي حریم‌های مرکزی و پیرامونی رو می‌تونین تو راهنمای اجرایی کنوانسیون میراث جهانی (ترجمه دکتر فرزین فردانش سال ۲۰۰۸ میلادی) پیدا کنین.

۱۳۹۲ مهر ۱۳, شنبه

کرمان

از دیشب بدحالم. تب نداشتم، اما از درون داغ و به هم ریخته بودم. تا صبح خوابهای پریشان می‌دیدم. صبح که رفتم اداره‌ی میراث کرمان و بعد به قرار ملاقات بعدی رسیدم، بی‌حال بودم، خودم را کشان کشان رساندم خانه. حمام کردم و به اتاق رفتم که دراز بکشم. از دیدن چشمهایم که قرمز شده بودند تعجب کردم. نمی‌دانم چه مرضی به جانم افتاده. نیم ساعت خوب و سرحالم، بعد یکمرتبه همه‌ی انرژی‌ام تحلیل می‌رود و می‌افتم روی مبل. به شوخی گفتم معلوم نیست توی فالوده‌های دیروز چی ریخته بودند. 
دیروز به اتفاق دخترعمو و همسرش رفتیم ماهان. هوا بسیار دلپذیر بود. عصر را در باغ شازده گذراندیم. بعد از غروب سری زدیم به شاه نعمت الله. از دیروز خاطرات سنگین شده روی سینه‌ام. دلم می‌خواست آنجا بمانم.
عکس‌العمل دیگران نسبت به اینکه از آلمان آمده‌ام متفاوت است. اول اینکه بی‌برو برگرد فکر می‌کنند روی گنج نشسته‌ام، اگر از سایر سفرهایم بگویم هم که این مسئله برایشان اثبات می‌شود. باور نمی‌کنند که دانشگاه هیچ بودجه‌ای برای اینگونه سفرهای تحقیقاتی ندارد، فکر می‌کنند دروغ می‌گویم، می‌خواهم سرشان را کلاه بگذارم، وقتی می‌گویم دنبال کار تدریس هستم خنده‌شان می‌گیرد. ترجیح می‌دهم سکوت کنم، چون به هر حال واقعیت توی کله‌شان نمی‌رود. از بخش مالی که بگذریم، آلمان و یونسکو هر دو کلمات سنگینی هستند. بعضی‌ها را به وحشت می‌اندازند طوری که بدون سئوال کردن شروع می‌کنند توضیح دادن همه چیز. درباره‌ی کارهای انجام شده، انجام نشده، درباره‌ي بودجه‌ها توضیح مفصل می‌دهند. بعضی بدبین می‌شوند و سعی می‌کنند همه چیز را مرموز جلوه بدهند. که فلان بودجه غیب شد، یا فلان کار بدون دلیل موجهی خوابید، شما هم دنبالش را نگیرید. بعضی هم از دستم فراری می‌شوند، تا وقتی توی دفترشان نشسته‌ام آفتابی نمی‌شوند. تلفن می‌زنند به آبدارچی ببینند من کی می‌روم. این احساس بازرس بود یک جورهایی سرگرم کننده است!
اگر حالم بهتر شود، فردا به شهر بابک و میمند می‌روم.